Det er slik med oss menneske og. Vi blir født, vi lever, og vi døyr. Vi har små frø, vi og. Som blir til nye menneske om du finn ein eller ei som vil dele sine frø med deg. Du skulle kanskje ønske at det var slik at vi blir født og vi lever – og så blir det med det. Døden er så vanskeleg å kjenne på. Fornufta di seier at døden kjem – kjenslene dine seier at døden ikkje må komme. Eg seier dei heng saman – livet og døden – døden og livet. Det er eit band frå livet til døden og tilbake til livet.
Eg vil fortelje deg tre historier om livet og døden og korleis dei for meg heng saman. Korleis eg berre må tenke begge to saman. Korleis livet mitt kviler på nettopp dette – livet og døden – døden og livet. Korleis tyngda og alvoret i døden gjev styrke og mot i livet. Eg vonar du vil høyre, at eg ikkje trøytnar deg, at eg ikkje gjer deg oppbrakt fordi eg så opent ikkje berre skriv om det vakre i livet, men og korleis det intense i døden gjev liv til livet, om du forstår.
Den første historia heiter «Mor døyr». Den andre historia heiter «Eg døyr, men lever likevel». Den siste er ei historie om eit lite barn som ikkje fekk leve. Eit lite liv som stoppa før det fekk prøve seg. På gravsteinen til denne vesle helten står det: «Ingen har lært oss meir enn du.» Denne vesle guten lærte dei som sat att noko som ingen hadde lært dei før.
1. Mor døyr
Store lille mor skal døy. Eg veit det så godt. Eg har trudd at døden skulle ta henne i så mange år. Lille mor ligg der og skal døy. Det går nesten ikkje lenger an å sjå at det er henne. Ho er blitt så liten, så liten. Handa hennar, dei vakre hendene hennar – no er dei så små og svake. Lille mor opnar auga og ser på meg, så svak at orda ikkje kjem ut. Men auga hennar seier til meg at ho er glad for at eg kom no. Det er morgonen etter den siste natta ho lever. Nettene har slett ikkje vore så gode for mor. Ikkje dei faktiske nettene, det er så. Men inni seg har mor ei natt som er tyngre enn dei faktiske.
Den vesle jenta flyktar ned i kjellaren når flyalarmen går. Midt på natta sit ho der i kjellaren med familien sin rundt seg, ser på dei vaksne, at dei også er redde. Dagane som kjem etter desse nettene. Dagar som ikkje alltid har nok mat. Dagar der dei vaksne rundt henne skapar uhygge med sine endelause høglydte diskusjonar.
Lille mor blir ungdom og nesten vaksen og ho dreg ut i livet, opplever Paris. Ho lar vere å gå på akkurat den kroa der sjølvaste Édith Piaf opptrer. Tenk at vi ikkje gjekk der, fortel mor til meg. Mor sender kort heim til foreldra sine og skriv om alt ho opplever og at ho håpar dei vil møte henne når ho kjem med toget til byen der dei budde. Møtte dei henne på togstasjonen? Møtte dei henne slik at ho kunne kjenne at dei hadde sakna henne?
Lille mor blir mor sjølv. Det er så mykje som skal på plass, så mange ting ho skal bevise at ho kan. Ho har nesten ikkje tid til å alt ho skal vere, alt ho vil vere, alt ho synes ho bør vere. Den lille kvinna i den stilige raude drakta, høge hælar og raud leppestift. Håret hennar, permanenten som krusar håret. Den lille smarte kvinna med dei raude neglene som berre med sitt blikk kan få dei største urokråkene i ein skuleklasse til å vere stille. Mor som inviterer til dei kjekkaste bursdagsbesøka, som dekkar det vakraste middagsbordet, som syr dei finaste kjolane i speglfløyel til jentene sine, som fortel dei underligste historier for dei som vil høyre.
Så ein gong i min barndom, så ser eg at ting ikkje er så lett for lille mor. Mor er sliten og blir fråverande. I lange periodar gjennom døgnet er ho heilt borte for meg. Eg kan ikkje lenger spegle meg i henne – for ho er der ikkje. Ho er ein skugge av seg sjølv. Eg ser ho reiser seg frå middagsbordet. Eg ser ho må støtte seg til kjøkkendisken og til dørkarmen. Eg veit ho vil legge seg no og at eg ikkje ser henne før mange timar seinare. Då er det blitt kveld. Når mor vaknar er ho klar og til stade ei lita stund – før ho igjen blir borte for meg.
Store lille mor. Eg sakna deg sånn då. Eg saknar deg sånn no. Lille mor, eg ser du ligg der og skal døy. No er det ikkje meir å gjere. Gud må vite eg har prøvd å hjelpe deg. Men no kjem døden. Eg ser det. Eg sit på stolen ved sida av senga og held deg i handa. Ved sida meg står det ein sjukepleiar. Med mi andre hand grip eg sjukepleiaren si hand. Pusten din blir ujamn. Du trekk pusten, det tek slik tid før pusten kjem ut igjen. Og så, siste gong du trekk pusten og pustar ut, så blir det med det. Du trekk ikkje pusten på nytt. Du berre ser ut i rommet. Sjukepleiaren legg handa over auga dine og lukkar dei.
– No lever ho ikkje meir, no er ho død, seier sjukepleiaren. Eg sit igjen i rommet – og eg ser på deg lille mor, ser på at store lille mor er død. Du førte meg inn i livet – og eg følgde deg ut av livet. Det er det eg tenker – at livet mitt kom frå deg og at eg held handa di då du gjekk ut av livet ditt. Det binder oss saman, det binder livet og døden saman. Lille mor.
Det er ei historie til. Ei historie til om livet og døden, døden og livet. Er du der framleis? Om du vil høyre, så fortel eg den. Dette er ei meir dramatisk historie om det å ønske døden.
2. Eg døyr – men lever likevel
Det er lukta av gras eg kjenner. Eg ligg i graset og kjenner lukta, lukta av gras. Kroppen min er vridd, knea trekt opp mot magen min. Overkroppen, begge skuldrane og ansiktet ligg ned mot bakken. Eg ligg slik fordi mørket har tatt meg. Mørket dreg meg nedover og nedover. Eg høyrer mine eige rop og skrik. Eg roper: nei, – døy ikkje frå meg, ikkje døy. Eg klarer meg ikkje utan deg.
Eg set meg opp på kne og legg overkroppen framover på låra mine. Eg gret og skrik og roper. Eg kjenner det i halsen, at den blir sår av skrika. Det er då eg kjenner at eg døyr, fordi han er død, han eg elska. Trass alt, så elska eg han. Eg kvilte mitt liv, min eksistens, min identitet på han, han som gjekk i døden fordi han kjente at livet vart for mykje.
Eg sprang ut i hagen. Eg sprang vekk frå det eg såg, frå det eg høyrte. Han ramlar framover. Den store mannen min, han fell framover. Lyden, det høge og korte smellet som kjem, så konsist og kort og nesten over før det har starta.
Eg døydde ikkje denne dagen uti hagen. Eg døydde ikkje, men eg kjende dødsmørket. Ei stund der i graset ønska eg dødsmørket. Eg ville ikkje vere i livet når han eg elska ikkje var der, når han eg elska gjekk frå meg.
Eg reiser meg frå graset, set meg på murkanten. På eitt eller anna tidspunkt trenger livet seg inn i dødsmørket. Eg kjem på at det er to jenter som har mista far sin. Det demrar for meg, noko om livet, noko om livet trass alt. Eg ser det då, at det ikkje går an å døy, eller bli gal, sjølv kor fristande begge delar kunne vere. For det er to jenter som er blitt farlause. Dei kan ikkje bli morlause og.
Brått er sjølve det å halde seg i live, halde seg i livet, om du forstår, blitt så eksistensielt. Eit paradoks å sei det slik, livet er jo i seg sjølv eksistensielt. Før tok eg livet meir for gitt. Dagane gjekk, den eine etter den andre. Eg segla med i ein slags straum gjennom dagane og nettene, oppturar og nedturar. Tapet av han eg elska, møtet med mitt eige dødsmørke og mine barn som vart utan far – det gav livet ein ny retning. Sjølve livet er blitt overveldande. Gode ting og vonde ting – det er nesten like krevjande begge delar. Før silte eg det eg opplevde gjennom filter – no er livet filterlaust. Eg prøver å fortelje deg at møte med døden gjorde livet så sterkt. Ser du dette?
Den siste forteljinga handlar om ei søster og hennar mann som mista den vesle guten sin, Knut. Begge vi to søstrene var ventande. Eg fekk mi eldste dotter denne sommaren. Søstera mi skulle få sin gut berre vel ein månad seinare.
3. «Ingen har lært oss meir enn du»
Det utenkelege skjedde. Eg hadde ikkje tenkt tanken i det heile, at Knut ikkje skulle vekse opp saman med mor og far og storebror. Desse to nye familiemedlemmane som vi venta slik på – mi eldste dotter og Knut – like gamle var dei. Mi søster og eg, vi følgde kvarandre i våre svangerskap. Samanlikna det som var likt, og snakka om det som var ulikt.
Vi snakka så ofte om det, desse to barna våre som skulle følgje kvarandre opp gjennom åra. Vi snakka om kva stellebord vi skulle ha, kva vogn som var best. Vi skulle bruke permisjonstida til å besøke kvarandre, gå på turar saman, trille vognene saman. Desse to som skulle starte på skulen same år. Dei skulle lære seg å sykle, å symje og gå på ski. Kanskje vi nokre gonger kunne feire felles årsdag for dei med heile storfamilien samla? Slik ting snakka vi om, søstera mi og eg.
Så ringer pappaen meg. Denne sommaren har vore så varm. Babyen min ligg utan klede på eit teppe på golvet. Den dagen han ringer, er også varm og fin. Pappaen ringer meg og seier at dei er på sjukehuset.
På termindatoen er ho til kontroll hos sin lege. Det er underleg stille inni magen, noko er stille på ein måte som skapar uro. På sjukehuset, gjennom ultralyden, ser dei at Knut ikkje lever lenger. Hjartet har stoppa. Han rakk aldri å trekke pusten ned i dei perfekte og fullt utvikla lungene han hadde.
Dagane gjekk, den eine etter den andre.
Knut – dette vesle barnet som 9. august i år ville fylt 21 år. Ein vaksen mann med draumer og planar. Eit liv som ikkje vart – ein lærdom han formidla om livet.
Dette var alt eg ville fortelje – om livet, om døden og korleis dei for meg heng saman, korleis dei kviler på kvarandre. Takk for at du høyrte på. Ein gong skal eg og døy. Eg er ikkje redd for døden. Eg er ikkje redd for livet heller. Eg lever – og det gjer eg til eg døyr.