Vaken merksemd, merksamt nærvær eller det som nå oftast vert omtala som mindfulness, har lenge vore ein sentral del av det å skriva poesi for meg. Ei av dei store oppvakningane mine innanfor poesien var då eg som tenåring byrja lesa haikudikt. Eg kan framleis hugsa korleis det var å ha desse små bøkene med Japanese Verse i Penguin-utgåva, og etter kvart den uvanleg vakre Samlagsboka Blad frå ein austleg hage av Paal-Helge Haugen og Masahiko Inadomi. Eg vart ekstremt fascinert av desse små dikta og vart etter kvart òg interessert i den livshaldninga desse dikta viste meg:

ei kråke på den visna greina
over dei stilna markene
hausten

– Basho (1644–1694)

Ved å lesa om kva bakgrunn mange av desse diktarane hadde, vart eg kjent med zenbuddhismen. Og sjølv om mindfulness-meditasjon, innsiktsmeditasjon eller vippasana-meditasjon er ei anna grein på den buddhistiske tradisjonen, så er det mange parallellar mellom mindfulness-omgrepet og det som vert kalla «beginners mind» i japansk zen-tradisjon og «don’t know mind» i Korea.

[Artikkelen fortsetter under annonsen.]

Annonse

Sjølv om eg altså ikkje direkte har kjent til den store tradisjonen som byggjer på Anapanasati Sutra, den som er opphavet til mindfulness-bølgja me har sett i Vesten, før i dei seinare åra, har eg altså vore oppteken av ei livshaldning bak dikting, som har mange likskapstrekk med denne tradisjonen. Oppøving i vakent nærvær og i denne typen merksemd har vore ein del av skriveprosessen for meg.

For å illustrera dette vil eg ta spesielt utgangspunkt i diktsamlinga mi Den monotone triumf, som kom ut på Det Norske Samlaget i 1989, for å understreka korleis eg gjennom nokre av dikta der på min eigen måte skildrar ganske eksplisitt denne forma for nærvær og merksemd. I tillegg vil eg prøva å seia noko om korleis det å øva seg i vaken merksemd er ein del av sjølve skriveprosessen, og difor òg har innverknad på dikt der sjølve teksten ikkje openbart handlar om dette.

Sjølve tittelen Den monotone triumf peikar mot noko av det sentrale i øvinga på vaken merksemd. Den tradisjonelle øvingsmetoden i vaken merksemd, den nemnde vipassana-meditasjonen, fokuserer på pustinga, og kva er vel tilsynelatande ei meir monoton rørsle enn pusten, som går ut og inn og ut og inn fleire gonger kvart minutt, kvar time, kvar dag og natt så lenge me lever. Samstundes er det å gje denne rørsla full merksemd rekna som måten ein kan vinna kontroll på over både tankar og kjensler og vegen til ein åndeleg triumf. Den monotone triumf har såleis ei positiv tyding som det som eg i andre samanhengar har kalla den sakrale kvardagen: å halda kvardagen heilag. Dette at poesien ikkje som mediespråket, går etter sensasjonar og veldige hendingar, men finn sitt stoff i dei små og kvardagslege rørslene, og heller skapar det aktive i måten ein handsamar nyansar i språket på.

Den lysande augeblinken

Å fokusera på pusten, å venda merksemda attende til den, når den vandrar av med kjensler eller tankar, skapar ein rytme, ei gjentaking, men når sant skal seiast, er jo kvar situasjon ny og annleis, og kvart andredrag er òg nytt. Så særleg monotont er det ikkje på den keisame måten. Eg ser frå intervju på den tida boka kom ut, at eg òg hadde tenkt på korleis monokulturane i jordbruket triumferte, at det einfaldige sigra over det mangfaldige, at artsmangfaldet er truga. Det er skuggesida av omgrepet Den monotone triumf. Her er den lyse sida:

Kroppen får auge og vaknar
Med enkel lengt etter kaffi og brød

Eg går til postkassen lørdagsmorgon
Husa står stillare enn veggene

Eg er mine steg på grusen
Eg er ein lyttar i luft

Mine nasebor celleopne
I munnen: Å ha levd og leva

Eg lovsyng ordlaust dette
og gudar døyr der eg går

Eg nyttar her den daglege vakning som eit døme på korleis ein kan vakna gjennom å venda merksemda klårt mot det som er kring ein. På situasjonen ein er i. På det konkrete og tilstadesverande. Og så kan ein spørja kvifor eg er oppteken av vakent nærvær i samanheng med skrivinga? Fordi det har med svært grunnleggjande opplevingsnivå å gjera. Det har med skiljet mellom det meiningsfylte og meiningsløysa å gjera, slik eg ser det. I boka Sjelsord skriv eg i oppsummeringa:

Sentralt i mange av dei problema som moderne menneske slit med, står ei oppleving av meiningsløyse. Informasjonssamfunnet bombarderer oss dagleg med andre sine meiningar. Men det å ha meiningar om ting kan av og til øydeleggja for det å kjenna meining ved det som er, det å skapa og omskapa det å vera til, tilværet. Meininga med tilværet er ikkje eit svar på eit spørsmål som tanken kan stilla. Meininga ligg heller i ein måte å kjenna det som er på, å er-kjenna. Når me legg meiningane til sides og står vakent merksame overfor tilværet, kan me skapa meining i augeblinken.

At skrivinga faktisk kan ha slike dimensjonar, er eg ikkje aleine om å hevda. Natalie Goldberg, som har skrive boka Writing Down Your Bones, som er ein bestseljar i USA, seier i eit intervju med Michael Toms: «For å skriva må du ha eit forhold til ditt eige sinn. Dette innser ikkje folk bevisst, men eg trur dei føler det ubevisst. Alle ønskjer å få kontakt med seg sjølv i eit samfunn som er så framandgjort. Det er mykje einsemd i samfunnet vårt. Folk lengtar etter å få kontakt med seg sjølv, og dei veit ikkje korleis ein kan gjera det. Dei oppfattar skriving som ein metode for å få dette til.» Når Michael Toms spør henne om det er ein samanheng mellom hennar åndelege øvingar, hennar zen-praksis, og skrivinga, svarar ho: «Det er det same.» Eg var elev av Kategiri Roshi, og etter eg hadde vore elev i tre eller fire år, sa han: «Kvifor lar du ikkje skrivinga vera din praksis? Dersom du går så langt som skrivinga kan føra deg, så vil den føra deg til alle stadar zen kan føra deg.» Så det er først og fremst ein åndeleg praksis.

Når eg skriv i diktet at:

Eg er mine steg på grusen
Eg er ein lyttar i luft
Mine nasebor celleopne
I munnen: Å ha levd og leva

så er dette ei detaljert konkretisering av det å ha merksemda retta mot stega, mot lufta og lydane, mot smaken og mot pustinga. Det er svært lite av ytre ting som skjer her. Diktet er liksom bare ei gestalting av eit menneske som går. Slik ein skulptur av Giacometti òg kan vera på ein annan måte.

Men når eg skriv på slutten av diktet at:

Eg lovsyng ordlaust dette
og gudar døyr der eg går

då vert merksemda og perspektivet noko endra. Første linja er ein kommentar til det at sjølve gåinga, opplevinga og erfaringa her er ordlaus. Medan diktinga og diktet bare er mogleg med ord. Dette er eitt av fleire paradoks som nærværspoesien stiller oss overfor. Det er jo òg slik at det å skriva fram eit nærvær i eit dikt verkeleg kan fylla lesaren med ei kjensle av nærvær, på ein måte som er vanskeleg å få til i språket utan poetiske verkemiddel. Men samstundes vil nokon kunna seia at diktaren jo er fråverande. Diktaren var der, laga diktet, og nå er diktet bare eit spor av nærvær. Poeten Tor Ulven har påpeika dette: «La oss si at det har regnet, og at veien til postkassen er bløt og leirete, da står sporene igjen. Og sporene forteller både om et nærvær og et fravær samtidig.» Kirsti Mathilde Thorheim er oppteken av dette aspektet ved litteraturen og det å kunne forstå verda som var og verda som finst kring oss nå. Ho viser til Martin Heidegger, som seier at me faktisk ikkje kan forstå den verda som var, fordi det er ved å vera involvert i verda at ein verkeleg forstår. Ved å vera merksamt til stades oppstår forståing og meining. Men me må altså forstå at diktet ikkje er oss. Dei er spor som me skapar. Ein av dei tinga ei buddhistisk orientering kan hjelpa oss med i forhold til skrivinga, er nettopp at me ikkje identifiserer oss så mykje med dikta. «Du er ikkje dikta», seier Goldberg. Dikt kjem og går. Og det gjev ein større fridom i forhold til eigne dikt å ha ei haldning av vaken merksemd til skrivinga. Det å klamre seg til noko og halde fast ved det som var, kan skape mange slags problem for oss. Egoet ønskjer jo at me skal «vera våre beste dikt». Men dette fører til ei tilstivning og manglande utvikling. Det er eigentleg ikkje betre å identifisera seg med dei vidunderelege dikta ein skal koma til å skriva ein dag. Jon Kabat-Zinn skriv: «Du er allerede hel, så hva er poenget med å forsøke å bli noe du allerede er? Det som kreves (…), er at vi gir slipp og hengir oss til å være til stede. Dette er fundamentalt helbredende.»

Kva tyder då den siste linja i diktet, at «gudar døyr der eg går». Jau, nett det at ideal og idol, det som er fast og uforanderleg, det vert borte. Det ein stiller over røynda, det ein vil skal vera noko uforanderleg, noko som ein kan retta seg etter, vurdera tinga ut frå. Noko ein kan dømma det som skjer med, det kverv. Det løyser seg opp i og med at merksemda fyller oss med ei anna type meining.

Eg skriv mellom anna dikt fordi det er svært vanskeleg å setja ord på desse tinga med sakprosa. Men eg tykkjer at Kirsti Mathilde Thorheim gjer eit heiderleg forsøk når ho i eit avsnitt med tittelen «Tilstedeværelse» skriv:

La oss tenke oss at et spørsmål blir stilt: Hva føler du ved å være til stede her? Er ikke dette det samme som «her og nå» eller i «nå-et»? Ved å fokusere på det stedlige og det å-være-til-stede ser vi at tiden blir fristilt. Det er væren eller eksistensen som blir satt i sentrum. Vi kan videre tenke oss at i ettertankens lys vil følgende refleksjoner komme for en dag:

Ved å etterstrebe å dyrke fram den rene følelsen, følelsen av å være her, kan en erfare at væren framstår tilnærmet fri for tanker og bekymringer om det som skal skje, om det framtidige eller dagen i morgon, om hvorvidt en får realisert planer, om hvordan det skal gå, en blir tilnærmet fri for minner om det tåpelige en gjorde i fjor, om betraktninger og ønsker. Hvordan kan da dette skje?

Det er ikke urimelig å se det slik at å være uvirksom er å kjenne på sin væren. Å våge å kjenne på det vi kaller kjedsomhet, er å våge å lytte til sin egen pust, våge å holde ut trykket av seg selv mot den glassruta som kalles verden. En meditativ eller kontemplativ væremåte eller situasjon, som lar en kjenne sin egen kropps tyngde mot grunnen, sin egen eksistens’ tyngde, kan føre til at en blir oppmerksom på sin egen rastløse higen, utålmodighet og handlingsdrift. Det som først opplevdes som en mangeltilstand, kan bli en rest som består av ens egen eksistens befridd for all engasjert virksomhet. Man faller på plass i seg selv som kropp og ånd. Himmelen over ens eksistens kan bli skremmende høy eller befriende åpen og luftig.

Her høver det å gå over til neste dikt frå Den monotone triumf:

LYSANDE, FORSVINNANDE
Så lysande den verkelege yta av vatn
Omgjevne av fjell og tunge skyer
Havet gjev Gud attende sitt namn
Menneskehannen syklar med høge støvlar
På ei smal strime av jord
Forsvinnande som eit naudsynt andedrag

Eit dikt om den lysande augeblinken. Det frigjerande, opne og luftige. Men òg om det som vert borte. Dette at ein ikkje kan halde noko fast. Ein må vera her og så la det gå. Det er naudsynt, det er andedraget sin lov. Når ein vender merksemda mot pusten over tid, kjenner ein korleis alt som er, vert borte, og så kjem det nye andedrag. Det er dei lovmessige, naudsynte vilkåra våre. Når eg skriv at denne verkelege, lysande overflata av hav «gjev Gud attende sitt namn», så er me nær opptil der det stod i det førre diktet, at gudar døyr der eg går. Guds namn vert bytt ut med havet, med lyset. Og klangen av menneskehannen skal spele på klangen av menneskesonen. Den som er her nede på jorda og opplever ein liten del av kva jorda har å by på, ei smal stripe jord. Kledd for det klimaet kloden gjev oss på desse kantar, omgjeven av hav og tunge skyer. Livet er som det er, og det er noko i dette som er likt for alle. Og i dette diktet tek røyndommen attende sitt namn og vert guddommeleg.

Eg sit heilt stille
i det mørke huset

Huset står heilt stille
på den mørke delen av kloden

Du søv i varm lukt
med din klode

av dobbelt liv
under dyna

Eg sig heilt stille
ned

til eit sterkare mørker
og vert

små sjelegram
tyngre

Det monotone

Gjentaking, det å igjen og igjen fokusera på dei same elementa, er ein velkjend metode for fordjuping, og den er meir enn enkel å få auga på i kunsten, anten det gjeld poesi, biletkunst eller musikk. I det meir medievende og tabloide biletet, er det fornyinga, det å heile tida finne på noko litt sjokkerande annleis, provoserande nytt, som vert dyrka. Medan biletkunstnarar som Claude Monet kunne måla høystakk etter høystakk, i ulikt lys, ulike tider på døgeret, ulike fargenyansar. Det same med katedralar og fjell, vassliljer og ei japansk bru. Om att og om att det same, og likevel forfriskande nytt. Slike tendensar ser ein hjå målarar som Marc Chagall og Pierre Bonnard òg, og hjå vår eigen Kjell Nupen til dømes. Innanfor musikken er det mange døme på dette, frå Vivaldi til Philip Glass. Og som musikar og poet Simen Kjærsdalen skreiv så vakkert i ei personleg melding til meg, «Renessansens luttmusikk dveler om de samme temaene igjen og igjen, folder seg langsomt ut over to hundreår, som en fortrolig samtale mellom venner.» Ein zen-inspirert og meir moderne komponist som John Cage har jo klart å provosere gjennom sitt verk 3’44, der pianisten ikkje spelar ein tone i 3 minutt og 44 sekund. Eit monotont fråvær av musikk, altså, men òg noko meir. For har ikkje Cage eit ønske om at tilhøyrarane nettopp skal verta merksame på den lyd som faktisk finst i rommet? «Everything we do is music.» Heile tida?

Den amerikanske legen Rachel Naomi Remen, som har jobba i fleire tiår med kronisk sjuke og døyande pasientar, har i si fascinerande bok Kitchen Table Wisdom eit kapittel som heiter «Bare lytt» der ho skriv om det å verkeleg lytta til eitt anna menneske med kjærleik som den største gåva og noko av det mest verdfulle ein kan gje. Ho har sjølv ein bakgrunn med alvorleg kronisk sjukdom og har opplevd kva det vil seie at nokon lyttar og at nokon ikkje lyttar. Ho fortel ein stad om korleis ho i sitt vegleiingsarbeid med legar under utdanning, ein gong var med då ei gruppe legar lytta til sitt eige hjarta med stetoskop i mange minutt. Det er lenge. Ho skildrar korleis dei med sin faglege bakgrunn først lyttar etter lydar som kan gjera dei i stand til å stilla diagnosar på seg sjølv ut frå hjartelyden, men etter som tida går, vert fleire av dei overvelda av den monotone hjartebankinga. «Afterwords there was silence.» Ein kardiolog tok så ordet og snakka om arbeidet sitt og byrja undra seg over korleis ein kunne ha arbeidd så nært noko heilagt så lenge utan å vita det.

Resepsjonen av dikt om vaken merksemd

Det er ikkje gitt at dikt som på ein varsam og stillferdig måte prøver å skriva fram det å vera merksam og tilstades, vil treffa den vanlege lyrikklesaren. Å få kontakt med denne typen dikt trur eg krev at ein òg har kontakt med dette å vera merksamt til stades og oppfattar kva slags plan av tilværet dikta handlar om. Tilsynelatande er det små rørsler, og lite som skjer her. Men for den lesaren som har erfaringar med vaken merksemd, vil gjenkjenninga kunna vera stor og leseopplevinga annleis.

Manuskriptet som vart til Den monotone triumf hadde ein kronglete veg til publisering. Eg hadde før eg skreiv dette, publisert tre diktsamlingar på Gyldendal forlag; Lyssmeden, Han skil dagen og På terskelen til morgonhuset. Men konsulenten som Gyldendal nytta til å lesa gjennom dette nye manuskriptet, fann lite av verdi i det, og råda difor forlaget til å ikkje gje det ut. Dette førte til at eg la det til sides, og konsentrerte meg om eit anna diktmanus eg hadde byrja på. Men på grunn av kjensla av at eg ikkje kommuniserte godt med konsulenten på Gyldendal, leverte eg det nye manuset til Det Norske Samlaget. Det vart til boka Arm i arm med natta. Og etter dette leverte eg så det nemnte manuskriptet, som då kom ut på Samlaget i 1989 med tittelen Den monomotone triumf. Eg hadde gjort små endringar. Året etter vart boka plukka ut av ein jury samansett av Noregs Mållag, Det Norske Teatret og Det Norske Samlaget som den beste boka på nynorsk dette året og tildelt Nynorsk litteraturpris. Noko ved lesing, evna til å gå inn i stoffet, noko ved lesaren, mottakaren, har altså vore ekstremt annleis hjå konsulenten til Gyldendal og denne juryen som meinte boka var verdt ein såpass eksklusiv pris. Tidlegare prisvinnarar var Edvard Hoem, Kjartan Fløgstad, Eldrid Lunden og Paal-Helge Haugen. Seinare prisvinnarar har vore Åse-Marie Nesse og Jon Fosse. Kan den ulike mottakinga ha noko med vaken merksemd å gjera?

At det kan vera store skilnadar i mottakinga av denne typen dikt, har eg opplevd også ved andre utgjevingar. Då eg gav ut samlinga Opp i dagen, som er sett saman av korte dikt som i høg grad er sprungne ut frå meditative nærværserfaringar, oftast knytte til naturen, og der det vel kan seiast at nokre av dei grensar innpå det som ein ville kalla mystiske erfaringar, opplevde eg at kritikarane veksla frå å gje frå seg eit «gjeesp» og seia at dikta nok vart «fort glemt» fordi ein sakna at naturmotiva var meir pikante, trolske og frekke, til den heilt motsette mottakinga, der dikta vart kalla «en stilren zenpil midt i blinken» og at dei kunne gje ein attende trua på at det finst ei meining med livet.

Det kan sjølvsagt verka nærast som eit brot på reglar og skikk og bruk å sjølv diskutera mottakinga av mine dikt i ein artikkel, men her skal mottakinga illustrera noko anna enn det å lesa mine dikt, nemleg ulike måtar å reagera på om tekstar som skildrar vakent nærvær. I ein artikkel har Håkon Øvreås diskutert nettopp denne problematikken med utgangspunkt i mi samling Opp i dagen, og viser korleis han sjølv endra lesemåte.

Torvund er en poet som blant annet har dyrket et uttrykk som krever tid og tålmodighet for å åpenbare seg. Resepsjonen av kortdiktene i samlingen Opp i dagen (2005) kan tjene som eksempel på dette. I Aftenposten konkluderte Mariann Enge med: “Joda, vakkert er det, jeg må innrømme det. Men på en lite utfordrende måte.” (Enge 2005). Lene E. Westerås skrev i Nordlys at diktene ble fort glemt (Westerås 2005). Samlingen framstår ved første øyekast som en rekke polerte smådikt og kritikerne reagerte også med et “hva så?”. Jeg også hadde denne oppfattelsen av samlingen da jeg første gang leste den. Jeg la den fort fra meg og tenkte ikke mer på den før Torvund selv trakk noen av diktene fram i en debatt på Dagbladets nettside Diktkammeret. Diskusjonen gikk på hvor vidt man kan formidle innsikter som er oppnådd gjennom meditasjon. Mystiske innsikter lar seg ikke formulere språklig i en vanlig diskusjon. Torvund trakk fram diktene som eksempel på hvordan han forsøkte en slik formidling. Etter å ha lest debattinnleggene gikk jeg tilbake til Opp i dagen og opplevde at mange av diktene åpnet seg opp og viste fram en annen dybde. Dette er kan hende et banalt eksempel fra min personlige biografi, men jeg mener det kan tjene som eksempel på hvordan en ren bedømmelse av dikt faller på bakken i forhold til tekster som krever en langsom tid for å leses. I møte med det kommersielle systemet som anmelderne representerer med sine anbefalinger (kjøp/ikke-kjøp), ble ikke diktene lest over tid. Men i et større perspektiv, gitt gjennom tid til ettertanke, åpner disse små diktene opp hver sine meditative rom.

DET ER IKKJE LANGT

Det tek tid før dei svaiande irisane
vert heilt synlege

Det tek tid før minna
fordampar frå augeepla

Eg kan sjå dagen eg sit i
Kroppen klar og gjennomlyst av puls

Dagen klar og musikalsk
Det tek tid å koma gjennom eit liv

og fram til dagen i dag

Kjelder

Egeland, R. T. (2009). Lev livet nå. Mindfulness i hverdagen. Oslo:Pantagruel.

Goldberg, N. & Toms, M. (1997). Creativity as spiritual practice. I J. Cameron, N. Goldberg K. Jarrett, I. Allende & M. Csikszentmihályi, The Well of Creativity. Carlsbad, CA: New Dimensions Foundation.

Haugen, P.-H. (1992). Haiku. Oslo: Bokklubbens Lyrikkvenner.

Herring, L. (2007). Writing begins with the breath: Embodying your authentic voice. Boston, MA: Shambala.

Remen, R, N. (1997). Kitchen Table Wisdom. New York: Riverhead Trade.

Thorheim, K. M. (2009). Tid blir ikkje borte. Et øyeblikk! Så lenge det varer. Oslo: Cappelen Damm.

Torvund, H. (19899. Den monotone triumf. Oslo: Samlaget.

Torvund, H. (2001). Å leva i eit pustande no. Syn og Segn, 1, 11.

Torvund, H. (2008). Sjelsord. Om poesi, terapi og hypnose. Oslo: Samlaget.

Øvreås, H. (2008). Cindy C og Kitty K. Om popmusikk og lyrikk. Bøygen, 3, 3–7.