Denne vesle epistelen er inspirert av kjærleik (og eitt og anna glimt av mildt hat) til språket vårt, og ei viss age for den makta ord kan ha.

Eg tenkjer iblant på språket som ei elv, alltid i rørsle og endring. I lagnadsfellesskap med filosofen Heraklit kan heller ikkje vi stige ned i den same språklege elva to gonger.

Det vil seia – om vi ikkje har klart å finne ei stilleståande bakevje – metaforisk lik dei naturlege, som eg hugsar frå barndommen min. Dei indre bileta har litt varierande oppløysing, men eg skimtar ei nesten attgrodd evje med stilleståande vatn. Rumpetrolla boltrar seg tilsynelatande leikent ved land, og gjedder ligg speidande på lur i sivet.

Begge artar er djupt fascinerande. Som liten kunne eg sitja som fjetra av å sjå på rumpetrolla sin ustoppelege, sprislande1 aktivitet. Mykje av livsutviklinga deira kunne føregå synleg for mitt interesserte menneskeauga; frå utgangspunktet av stikkelsbærliknande, veksande geléfellesskap, til smellfeitt rumpetroll, som no hadde eitt implisitt mål: å utkonkurrere syskena sine og bli frosk!

I den same bakevja fanst motsatsen, gjedda. Gjedda står uvanleg urørleg til fisk å vera, klar til lynrask akselerasjon, når byttet dukkar opp. Eit bytte som uvitande har forvilla seg litt for langt utanfor allfarelv.

No er eg vel på veg til å skrive meg ut på viddene, tenkjer du kanskje, men nei – tvert imot, eg skal inn i bakevja. Om litt, i alle fall.

Ein tur innom bakevja

For først må eg berre vedgå at det har skjedd, det som aldri skulle skje, og som kan skje, for enkelte av oss som umerkeleg nærmar oss – eller har hamna i – vår beste alder. Vår beste alder kan rettnok vera alt frå to til 90 år, ifølgje forskning.no, men eg definerer det som den alderen der vi byrjar å få kompliment for at vi ikkje har forandra oss i det heile tatt sidan vi gjekk på vidaregåande – eller gymnaset, som vi framleis kalla det på folkemunne i mi tid (knirk, knirk).

For å avkrefte: Eg er ikkje hundre år, men eg har på uforklarleg vis kome over halvvegs dit. Det fører med seg visse mentale og kroppslege endringar eg ikkje var budd på, og som eg trudde ville råka meg først når eg var over nitti – med andre ord: over min beste alder, slik forskarane ser det – igjen ifølgje same artikkel på forskning.no. (Eg har likevel ein liten mistanke om at det kan finnast ei feilkjelde i at forskarane kan ha vore litt slumsete med å samle inn data frå dei overnitti. Det ville i så fall ikkje vore første gong!)

Attende til bakevja: Med stigande undring observerer eg at eg er i ferd med å utvikle mentale knerefleksar på nye måtar vi bruker språket på. Det kan skje når eg les avisa, ser TV eller til og med når eg snakkar med folk. Heldigvis held eg det framleis stort sett inni meg (bank i bordet!), bortsett frå når uttrykk for endringane ein sjeldan gong ramlar ut av min eigen munn, og eg rykker til og sikkert ser litt rar ut, før eg hentar meg inn att (ser mogelegvis framleis rar ut, men det er i så fall ei anna sak). For ikkje å snakke om, viss slik nymotens språkbruk også renn ut av munnen på ektefellen. Sparket kjem kjapt som gjedda ut av sivet: Hått sae du??

Etablerte uttrykk kan vera totalt misvisande

Ikkje så at språket i bakevja er perfekt. Det finst etablerte uttrykk som eg gjerne skulle rydda vekk, fordi dei er totalt misvisande. Eitt av dei mest openberre døma i mi verd er å bruke substantivet «bonde» eller «bønder» i nedsetjande tyding, til eller om nokon som ein vil karakterisere som mindre smarte enn ein sjølv eller gruppa ein sjølv identifiserer seg med.

I den verkelege verda er det knapt nokon andre som har eit yrke som krev meir mangfaldige evner og ferdighetar samla i éin kropp og éin hjerne, enn bondeyrket. Eg nemner i fleng: Økonomisk innsikt og evne til strategisk langtidsplanlegging, helst blanda med ein dæsj synske evner, når det gjeld komande ver-, klima- og marknadssituasjon.

Det krev dessutan hard sjølvdisiplin å skulle forme unemnelege vaksenbannord om til sukk, om ungane er innanfor høyrevidde når det er tid for å fylle ut kryptiske offentlege skjema. Og naturlegvis: Ein bonde må ha kunnskap om all verdas merkelege maskinar og innretningar (og gjerne – når ei pakning går på eit kritisk tidspunkt: teknisk kreativitet på Reodor Felgen sitt nivå, inkludert Felgen-inspirert verkstad, med minilager av gamle gummistøvlar).

Dei høva der vi kan vera genuint stolte

Attende til språket I: Kanskje du la merke til at gjedda i bakevja brukte verbet «karakterisere» for eit par avsnitt sidan. Som substantiv heiter det «karakteristikk». I bakevja betyr det skildring. I den språklege elva der ute byrjar det no å bety «eigenskap», slik det gjer på engelsk (characteristic). Av ein eller annan grunn glefser denne gjedda når ho les eller høyrer dette.

Attende til språket II: Uttrykket å vera for stolt til noko (til dømes for stolt til å gi seg eller for stolt til å be om orsaking) skulle eg gjerne hatt ut av både bakevje og elv. Noko meir misvisande kan eg knapt tenkje meg. Eg synest vi skulle ha reservert ordet stolt for dei høva der vi kan vera genuint stolte, slik som når vi eller andre vi identifiserer oss med, eller liker godt, har utført små eller store bragder.

Ein er jo slett ikkje for stolt til å gi seg! Tvert om – denne bratte mentale haldninga er eit vanleg forsvar mot å skulle vise for seg sjølv og andre at ein har tatt feil, har tapt eller er på vikande front i ei sak. Ein kan vera for redd, for flau, for sta eller for sint til å gi seg, men å ikkje gi seg fordi ein er for stolt? Kva gir du meg for den?

Eg må jo samstundes innsjå at det å bruke ordet stolt på denne måten finst på tilsvarande vis på mange språk, og det anar meg derfor at eg ikkje klarer å bidra så veldig tungt til å utrydde uttrykket (for ikkje å snakke om alt elendet dette fenomenet av eit mentalt forsvar kan stelle i stand).

Uansett: Eg har tenkt å fortsetja det språklege korstoget mot å vera for «stolt» til å gi seg, tapa eller kva det no skal vera. Der er eg på linje med ei anna kjent kjerring, som også hamna i elva, ifølgje folkeeventyret. Ho ga heller seg ikkje. Til det var ho altfor…

Her er folkeeventyret Kjerringa mot straumen:

1. Eg oppdaga under skrivinga at det lydhermande ordet «sprisle», som eg har på mi dialekt frå Telemark, og som har ei presis tyding og var heilt naudsynt i denne teksten, ikkje finst i ordboka. Eg fann heller ikkje noko godt nok synonym, så her er eit forsøk på forklaring: Å sprisle viser her til det å sprelle svært raskt, i vatn, iblant så vasspruten står. Å sprisle er ein aktivitet som er reservert for mindre vassvesen, som rumpetroll og småaure. Storfisken er for stor og treg til å kunne sprisle. [↩]