«Demokrati forutsetter blasfemi». Slik lydde ei karakteristisk overskrift 9. januar 2015. Artikkelen den viser til, stod i Morgenbladet og gjer greie for sjefredaktør Gérard Biard i satirebladet Charlie Hebdo sitt redaksjonelle verdigrunnlag. Kort oppsummert går det ut på at alt skal vera lov å skrive om, med alle litterære og kunstnariske verkemiddel, så lenge det ikkje kan karakteriserast som «rasistiske fornærmelser og oppfordring til hat».

Ytringsfridomsdebatten blir stadig meir aktuell, no sist i samband med terroråtaka i Paris. Som psykolog har eg ofte sakna meir nyanserte analyser enn dei som kjem opp når terroråtak skjer. Då blir vi demokratar gjerne ekstra steile på vår side av konflikten, og vi stiller opp med banner som understrekar retten til å uttrykkje forakt overfor folk som meiner noko anna enn oss.

Kanskje du stussar på ordet: Forakt? Det handlar ikkje om forakt, seier du. Det handlar om å provosere, å få folk til å tenkje. Gjennom den frie tanken kan vi debattere og bli klokare og byggje betre samfunn. Gjev det var så vel at vi kunne reinse all debatt for kjensler og berre bruke topplokket når vi diskuterer!

Sidan eg er psykolog, blir eg opptatt av kva føresetnader som må vera til stades for at tanken skal kunne oppføre seg fritt og nyansert. Og både på bakgrunn av forsking, teori, personleg og profesjonell erfaring, veit eg at det aldri er så vanskeleg å oppnå klok og nyansert refleksjon som rett i etterkant av at ein er blitt utsett for sarkasme. Og særleg om sarkasmen rettar seg mot noko som er dyrebart for den personen som blir utsett for det. I parterapi er stjernedømet når partnaren latterleggjer personar eller verdiar den andre har vakse opp med. Om ikkje terapeuten då straks er på pletten, kjem gjerne eksplosjonen – der også.

Men pardynamikk til sides. For debattane i eit demokrati skal vel vera heva over irrasjonelle reaksjonar og impulsar? Eller rettare sagt: Når kjenslene kjem, skal vi klare å kanalisere dei inn i dei intellektuelle sine elegante sverdslag, kjenneteikna av latterleggjering, ironi og sarkasme. Og dei av oss som identifiserer seg med ulike politiske retningar, vil kjenne at vi kosar oss litt når meiningsfellane våre slår til med ein kommentar som set motstandaren ut av spel. Vi kosar oss rettnok litt mindre når motstandaren får inn eit slag, og vi kjenner kanskje eit lite stikk, men vi overlever. Stort sett.

Å sverje lojalitet

Under kva vilkår overlever ikkje psyken slike åtak? Eg får lyst til å formulere om spørsmålet: I kva tilfelle får sarkasmen den effekten at den nører opp under eit hat som er så sterkt at det ikkje lenger kan tøylast? Kanskje nokon no vil svara på eit moralsk nivå: I eit demokrati skal/bør/må alle tole å bli utsett for sarkasme. Det er den moralen som rår i den vestlege verda for tida.

I den tida og i det miljøet eg sjølv vaks opp i, lærte eg at det er éin ting i verda du aldri må finne på å gjera, og det er å spotte Gud (med stor G). Det var den eine synda det ikkje fanst tilgjeving for, og det hadde grufulle følgjer for den som synda på dette feltet.

Eg mista trua mi då eg var nitten år og har aldri funne den att, men eg hugsar enno kjenslene det skapte når andre tråkka på dette som var det viktigaste i livet mitt. Heldigvis skjedde det sjeldan på den tida (den intellektuelle satiren stod ikkje så sterkt i dei miljøa eg vanka i), og heldigvis var eg inne i ein religiøs samanheng som framheva kjærleik som svaret på alt – også på forakt, slik at min (over år oppøvde) kjenslereaksjon var å få medkjensle med spottaren.

Vi var ikkje fri for fundamentalisme. Eg hugsar spesielt ei kristen veninne som hadde fått eit flott magasin om Elvis i fødselsdagsgåve. Vi var på den tida tretten–fjorten år gamle, og vi var begge Elvis-fans. Ei anna veninne, frå ein meir kompromisslaus religiøs heim, snappa til seg heftet, krølla det saman og nærast ropte: «Dette er djevelen som viser seg!» Eit terroråtak i miniformat. Same veninne uttrykte seg også svært skeptisk til ein Elvis-kassett med gospelsongar, som eg hadde fått tak i, og som eg viste henne. Ho granska coveret og sa enkelt: «Eg ser ikkje at Jesus er nemnt nokon stad her, eg!».

Kva er psykologien bak slike reaksjonar som ho viste, som para mine i terapi viser når dei blir provosert, og som ein del terroristar i storformat viser? Veldig kort sagt trur eg det er ein av to eller to av to: lojalitet til noko som har tilknytingsrelevans og/eller mangel på kjensleregulering. Med lojalitet til noko som har tilknytingsrelevans, meiner eg lojalitet til nære tilknytingspersonar (eventuelt dyr) eller til høgare makter. Lojaliteten er ekstra skummel når ein får den i ein religiøs samanheng, særleg om dei religiøse skriftene ein prøver å etterleva, også består av konkrete formaningar om korleis ein skal handtere dei vantru. I verste fall kan ein koma til å sverje lojalitet til påbod om fysisk heilag krig.

Å regulere kjenslene

I den samanhengen eg vaks opp i, slapp eg heldigvis å krige med våpen, men eg hadde to viktige påbod eg arbeidde med kvar dag: Det fyrste var det å elske Gud over alt og andre som meg sjølv, og det andre var misjonsbefalinga (å prøve å få alle andre også til å bli kristne). Og dei som kjenner meg frå den tida, veit at eg iblant gjorde rare ting for å etterleva desse påboda! Ikkje terroråtak, men handlingar som nokre gonger heller fekk andre til å trekkje seg bort enn å bli nyfikne på trua mi. Dei klønete handlingane var utløyst av lojalitet til oppdraget eg hadde fått: Eg skulle gjera det som måtte til, eg måtte ikkje vera ein svikar! Og kvar onsdag og søndag møtte eg opp på bedehuset for å bli minna om dette.

Så attende til kjenslereguleringa. Når sviktar den? Mange hugsar nok framleis finalen i fotball-VM i 2006, der ei av fotballverdas til då høgst respekterte spelarar, franskmannen Zinedine Zidane, presterte å gjera det dummaste som er mogeleg å gjera i ein fotballfinale: Han skaffa seg raudt kort. Og ikkje på relativt heiderleg vis, ved til dømes å felle ein motspelar litt stygt innanfor 16-metaren. Det kunne det jo vore litt rasjonalitet i, trass alt. Nei, ved å skalle ned den motspelaren som latterleggjorde mor til Zidane!

Zidane vart ikkje direkte oppmoda til vald. Hadde motspelaren sagt: «Skall meg ned!», ville Zinedine Zidane naturlegvis ikkje gjort det. Motspelaren valde den strategien som psykologisk sett er den sterkaste oppmodinga til vald: Å gjera narr av noko som er inderleg dyrebart for deg.

Og så kan vi fortsetja å debattere om det bør vera slik at folk då reagerer med vald. Eller vi kan debattere korleis vi klokast kan praktisere «Vær varsam»-plakaten sitt punkt om å respektere folk sitt livssyn. Og vi kan samstundes debattere korleis samfunnet best mogeleg kan legge til rette for at barn og vaksne får utvikla strategiar som hjelper dei å regulere kjenslene sine. Slik at dei ikkje så lett gjer dumme ting når dei blir utsett for latterleggjering.

Kjelde

Biard, G. (2015, 9. januar). Demokrati forutsetter blasfemi. Morgenbladet.